İş Kazasının Tanımı
İçerik
Bu makalemizde, iş kazaları ve iş kazalarının nedenlerini derinlemisine olarak inceleyeceğiz. Ülkemizde iş kazaları malesef dünya ortalamasının üzerindedir.
Uluslararası çalışma örgütü yani (ILO) gereğince, İş Kazası belirli bir hasar veya yaralanmaya neden olan, öncesinde hesaplanmamış umulmadık olaylardır.
Dünya Sağlık Örgütü yani (WHO)’ ya göre ise, İş Kazası öncesinde hesaplanmamış çoğu kez yara almaya, ekipmanın hasara maruz kalmasına ya da prosesin geçici bir zaman ara vermesine sebep olan olaydır.
Kaza kavramı, genellikle kasıt olmaksızın ortaya çıkan ve sonucu arzu edilmeyen bir olayı belirtir (T.C. Resmi Gazete, 30 Haziran 2012, sayı: 6331/28339, İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu).
6331 Sayılı İş Sağlığ ive Güvenliği Kanununa (2012) der ki; iş kazası, işyerinde veya işin yürütümü nedeniyle meydana gelen, ölüme sebebiyet veren veya vücut bütünlüğünü ruhen ya da bedenen engelli hâle getiren olaydır.
5510 sayılı sosyal sigortalar ve genel sağlık sigortası kanunu’na göre işkazasının tanımı; aşağıda belirtilen haller sonucunda ortaya çıkan ve sigortalı çalışanın olay anında ya da sonrasında bedenini ya da ruhunu zarara uğratan hadise olarak belirtilmiştir.
Bu durumlar şöyledir;
- Sigortalı kişininin çalıştığı yerde olması,
- İşverence yürüttüğü işi sebebiyle sigortalı kendi adına ve hesabına bağımsız çalışmakta ise sürdürmüş olduğu işi sebebiyle,
- İşyeri dışına görevlendirildiğinde kendi işini yapmadığı sürelerde,
- Kadın çalışanların süt izninde,
- İşverenin işçiye ulaşım için sağladığı servis araçlarında kaza olayının meydana gelmesi iş kazası sayılmaktadır (T.C.ResmiGazete, 31 Mayıs 2016, 5510 sayı, Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu).
1.6.2. İş Kazalarının Maliyet Açısından Değerlendirilmesi
Doğrudan ve dolaylı olabilen maliyetler hem işçiler hem de işverenler için söz konusudur.
Doğrudan maliyetler;
1-Teşhis ve tedavi giderleri,
2-Geçici ya da kalıcı iş görememezlik ve de ölüm nedenleri,
3-Çalışana ya da yakınına ödenen maddi ve manevi tazminat giderleri,
4-Sosyal sigortaya yatırılan tazminatlardır.
Dolaylı maliyetler;
1-Fabrikanın, makine ekipmanın, prosesin veya işletmenin bir kısmının ya da tamamının yitirilmesi,
2-Çalışmanın aksaması sebebi ile zaman, işgücü, parasal kayıp,
3-Yeni işe alınan çalışanın performansının az olması bu bağlamda verimsizlik ve sonucunda ekonomik ve zaman kayıpları
4-İş kazası nedeni ile kaybedilen üretim zaiyatını yerine koymak için yaptırılan fazla mesai masrafları,
5-Personellerin psikolojik etkilenmeleri sebebi ile istekli ya da isteksiz işi yavaşlatmaları,
6-Bürokrasiyle ilintili işler için harcanan süre, mahkeme ve parasal giderler ( Bu masrafların getirdiği yol, konaklama vb. masraflardır ).
Bütün bu maliyetlerden kurtulmak mümkün olmasa bile bunları en alt seviyelere çekme imkânı mevcuttur Böylesi maliyetlerin önlenebilmes için, “iş kazalarına yol açan temel nedenlerin belirlenmesi ile dolaylı-doğrudan nedenlerin de belirlenerek ortadan kaldırılmalarına yönelik faaliyetlerin yapılması gerekmektedir.
İş Kazaların Temelindeki Ana Etmenler
İş kazalarının esasında, (4M) olarak isimlendirilen 4 ana etmen gösterilmektedir.
Bunlar;
- Man (İnsan) :Kusurlara sebep olan etmen insandır.
2.Machine (Makine) : Uygunsuz, koruyucu ekipmansız tezgâh tesis gibi maddesel faktörlerdir.
3.Media (Ortam-Çevre) :Farkındalık eğitimi, bilgi verme, çalışma talimatları ve çevre kaynaklı etmenlerdir.
4.Management (Yönetim) :Yönetimsel faktörlerdir.
Şekil 2 : İş kazalarının temeli olan dört ana etken
Kaza oluşumunda makinaya bağlı temel etkenler
Beş tane etmen bulunmaktadır.
1.Kusurlu ekipman ve makine kurulumu,
2.İşlevsiz ya da hatalı makine koruyucuları,
3.Standartların eksik oluşu,
4.Bakım ve kontrol uygulamalarının az oluşu,
5.Gerekli mühendislik uygulamalarının olmayış gibidir
Kaza oluşumunda insana bağlı temel etkenler
Üç tane etmen bulunmaktadır.
1.Psikolojik Nedenler
2.Fiziksel Nedenler
3.İşyeri nedenleridir
Kaza oluşumunda çevreye bağlı temel etkenler
Üç tane etmen bulunmaktadır.
1.Eğitim eksikliği,
2.Uygunsuz çalışma yöntemi,
3.Uygunsuz çalışma sahası
Kazaların oluşumunda yönetime bağl temel etkenler
Yedi tane etmen bulunmaktadır.
1.İdari düzen eksikliği,
2.Özenle hazırlanmamış kaide ve yönergeler,
3.Acil durum planı eksikliği ya da yetersizliği,
4. Eğitim eksikliği,
5. Güvenlik ve koordinasyon hizmet eksikliği,
6.Alınmaması gereken işçiyi işe alma,
7.Sağlık gözetiminin eksikliğidir
İş kazalarının oluşmasındaki yenilikçi kavram olan 4M olan etmenler, güvenliği sağlayamayan yönetimin hareketine bağlı meydana gelmekte ve tehlikeli durum/hareket aşamalarını ortaya çıkarmaktadır.Tehlikeli durum ve davranış birlikte oluşursa, kaza meydana gelir.
İş Kazalarının Nedenleri
İş kazalarının oluşmasında teknolojik gelişmeler, üretim araçları, çevresel etmenler, sosyolojik etmenler ve psikolojik etmenler çok rol oynamaktadır. İş kazalarının nedenlerini iki ana başlıkta incelemek mümkündür. Bunlar güvensiz davranış ve güvensiz durumdur.
Güvensiz davranış
- H. Heinrich (1931)’e göre, iş kazalarının %88’i güvenli olmayan davranışlardan oluşmaktadır. Tamamen insan kaynaklıdır. Kişiye bedensel ve zihinsel gücü düşünülmeden iş yüklenmesi neticesinde ortaya çıkmaktadır. Çalışan kişinin elbecerisi eksikliği, dalgınlık ve dikkatsizliğe neden olabilecek fiziksel ve zihinsel özellikleri, alışkanlıkları, işine gerekli önem verilmemesi, mesleki eğitim yetersizliği sosyal çevresiyle olan iletişimi, işyerindeki ücret politikası ve yönetim tarzı, çalıştığı yerdeki vardiya sistemi, çalışılan ortamın şartları ve bunlar gibi birçok neden kişinin güvensiz davranışlar sergilemesine neden olabilmektedir.
Güvensiz davranışlara ait örnekler aşağıdadır.
- Emniyetsiz çalışma,
- Anlamsızca tempolu iş görme,
- Güvenlik donanımını etkisiz hale sokma,
- Güvensiz yükleme iş yapma,
- Çalışan ekipman üstünde kontrol yapma,
- Çalışma ahlakına direnç gösterme,
- Şaşırma, kızgınlık, üzgün, telaş, şakalaşma,
- Koruyucuları kullanılmaz hale getirme,
- Kişisel koruyucu donanım kullanmamadır
Güvensiz durum
- H. Heinrich (1931)’e göre, iş kazalarının %10’u güvensiz durumlardan meydana gelmektedir. Daha çok işyerinin olumsuz şartlarına (kullanılan alet ve makinelerden gibi) çok az bir kısmı da çalışanlara bağlıdır.
Üretim girdi çıktısında uygulanan teknik bilim ve seçilen teçhizatın niteliğinden, işyeri tertipsizliğine, periyodik koruma ve denetleme yetersizliğinden, idari yanlışlara kadar bir hayli nedenlerden dolayı meydana gelmektedir.
Güvensiz durumlara ait örnekler aşağıdadır.
- Hatalı ekipmanlar,
- Güvensiz ekipmanlar,
- Koruyucusuz veya koruyucusu işlevsiz makineler,
- Yerleşim bozukluğu veya düzensizliği,
- Yetersiz ve/veya fazla ışık düzeyi,
- Güvensiz prosedür ve koşullar,
- Kaygan bozuk zemin vb. dir.
- H. Heinrich (1931)’e göre, iş kazalarının %2’si açıklanamayan sebebi kaçınılmaz nedenlerden kaynaklanmaktadır.
Kaza zinciri
Kazaların oluşum nedenleri tetkik edildiğinde beş ana etmenin peş peşe gelmesi sonucunda ortaya çıktığı görülür. Zincirin oluşması için yukarda belirtilen beş adet domino taşlarının, peş peşe dizilip sıralanarak, harekete geçmesi sonucunda düşürülmesine benzetilir. Kazanın yaralanmaların oluşması için tüm koşulların bir araya gelmesi gerekir. Aksi takdirde kaza gerçekleşmez. İnsan oğlunun yaradılışı gereği yapısında bulunan bir takım menfi tutumlar, tehlikeli durumlar ve hareketlerle bir araya geldiğinde hasara neden olan kazalar oluşur.
Şekil 3 : Kaza zinciri faktörleri için domino taşları örneği-1
“Doğa ve sosyal yapı” diye adlandırılan birinci faktör önlenemeyen bir faktördür. Nedeniyse, insanların tabiat karşısındaki acizliğidir. Tabiattaki yerçekimi kuvveti sebebi ile düşmeler, elektrik kaynağı tehlikesi, üç şartın bir araya gelmesi ile yangına sebep olabilecek birçok etken, doğanın yapısında var olup önlenemeyen husus niteliklerdir. Bundan dolayı kaza zincirinin ilk aşamasını meydana getirir.
İnsanoğlu yaradılış gereği kusurlu olduğundan, “kişisel kusurlar” zincirinin ikinci kısımında durmaktadır. İnsan yapısındaki maddesel ve zihinsel yeterlilikleri kısıtlı bulunmakla birlikte kazaları bertaraf etmek için yetersizdir. Zincirin en önemli hattı, “tehlikeli durumlar ve haraketlerdir” . Ancak bu iki özelliğin aynı zamanda üst üste gelmesiyle kazalar oluşur.
Kaza olayının tüm öğeleriyle oluşması, yara alma ya da hasarın ortaya çıkması için kaza hadisesine gereksinim vardır. Buda dördüncü halkadır.
Şekil 4 : Kaza zinciri faktörleri için domino taşları örneği-2
Zincirin en sondaki halkası yaralanmadır. Özetlersek kaza izincirinin 3.halkası en güçsüz halkasıdır. Neden 1. ve 2. halkalar insan kaynaklıdır ki bu alana yönelmek faydasızdır. O sebep ile iş sağlığı ve güvenliği profesyonellerinin ilk hedefi 3. zincire sebep olan faktörleri belirleyip, bunları elimine etmeye gayret etmelilerdir. Bu durumda kaza zinciri tamamlanamayacağı için kaza da oluşmayacaktır.
İş Kazalarının Önlenmesi
İk kümeye ayırabiliriz;
A-Tehlikeli Durumu ortadan kaldırmak
1-Makine ve ekipmanların opererasyon hatlarına koruyucu takmak,
2-Riskl alanlara korkuluk koymak,
3-Kişisel koruyucu donanımların kullanmasını sağlamak,
4-Otomatik çalışan araçlı tertibat kurulması,
5-Risklerin değerlendirilerek analizinin yapılması,
6-Çabuk kaza ve önlem düzeneği kurmak,
7-Ergonomi ve termal konfor şartlarını sağlamak,
8-Yangın, elektrik, patlama gibi vb. gibi risk etmenlerine karşı gerekli önlemleri almaktır.
B-Tehlikel davranışları önlemek için;
İşyerinde çalışanlara işe giriş, iş değişikliği halinde ve periyodik olarak eğitim verilmesi, teşvik edici bir takım davranışların uygulanması, ergonomik uyumun sağlanması, iş yükünü azaltıcı düzenlemeler yapılması, kişisel korunma yöntemlerinin temin ve kullanımının sağlanmasıdır. İş kazalarının %50’si kolay bir biçimde önlenebilirken, %48’i ise ancak sistematik çalışmalar sonucunda önlenebilir.